پرویز ناتل خانلری

این چهره‌ی تکیده، که واپسین روزهای عمرش را در این عکس می‌گذرانده، پرویز ناتل خانلری است، هم او که پدربزرگ‌های ما اگر در روستا می‌زیسته‌اند و سوادی هم داشتند، به خاطر «سپاه دانش»ی بود که خانلری بنیادش را نهاد، وقتی در کسوتِ وزیر فرهنگ، مدرسه را به روستاهای ایران برد.

پیرمرد، پس از پنجاه‌وهفت، در دوران پیری و فرسودگی، به همان اتهام وزارت لابد، و سپاهی که برای دانش ترتیب داده بود نه کار دیگر، صد روز زندان افتاد و زمانی هم که بیرون آمد از زندان، همه‌ی آزادی‌های انسانی، مثل داشتن حساب بانکی و حقوق ماهیانه‌ از او ستانده شد؛ او که در آراستگی و شیک‌پوشی زبانزد ادیبان و دوستان بود، واپسین روزهای عمرش حتا اجازه نداشت از حساب بانکی‌اش برای تعمیر ماشین ریش‌تراشِ خود پولی بردارد.

خدمات خانلری به ادبیات ما منحصربه‌فرد است. تکرار نشدنی و غیرقابل انکار، از این روست که نتوانستند او را حذف کنند و یا به حاشیه برانند، حذفِ خانلری برابر بود با حذفِ منابعی در ادبیات که نه کسی می‌توانست نمونه‌اش را بیافریند و نه نادیده گرفتن‌شان میسر بود. مثلن «دستور زبانِ» او که نخستین کتاب دستور زبان فارسی است هنوز تدریس می‌شود، یا اثر مهم و ماندگارش «تاریخ زبان فارسی» هنوز تنها، تکرار می‌کنم «تنها» کتاب مرجع در این زمینه است که وجود دارد، هم‌چنین است «فرهنگ تاریخی زبان فارسی»‌اش که در فرهنگ‌نویسی کاری جدید و نو بود که بعد از او هیچ کس نتوانست پروژه‌اش را به پایان برساند چه همان یک جلدی که «بنیاد فرهنگ ایران» از این فرهنگ‌نامه چاپ کرد، واپسین جلد آن شد. بماند کارهای خاص او در مجله‌ی سخن که دریچه‌ای بود برای ادبیات مدرن ایران رو به ادبیات معاصر جهان، ترجمه‌هایش و البته مقالات مهم‌اش در عروض و قافیه در شعر فارسی.

به گمانم البته با پیشرفت‌های زبانشناسی فارسی، اکنون باید در زبانشناسی خانلری تجدیدنظرهایی جدی صورت گیرد، کاری که البته زنده یاد محمدرضا باطنی انجام داد، همچنین است، تصحیح او از دیوان حافظ که به‌گمانم باید بازاندیشی شود.

اما پیرمردِ برخاسته از چپ، خدمت‌گر راستین ادبیات، چوب ورودش به سیاست را، هم در زمانه‌ی وزیر بودنش با زبان تیز منتقدانِ هم‌روزگارش به تن کشید (که هیچ‌کدامشان هیچ گاه در قامت و قواره‌ او نبودند) و هم پس از انقلاب با زندانی شدن و محروم ماندنش

در این سالمرگ‌اش بگمانم واپسین تصویر بازمانده از او، به عنوان پاسدار زبان و فرهنگ پارسی، با شوربختی‌های پارسی زبانان در این شوم‌ترین دوران تاریخی‌شان، نسبتی هولناک وجود دارد